Ἀδώνι' ἄγομεν καὶ τὸν Ἄδωνιν κλᾴομεν (Σιταρο-θεός)

Οι Θνήσκοντας θεοί» μέ τα μυστήρια για την «εύκαρπία» τής γης υπάρχουν σ' όλους τους Λαούς της Μέσογείου και της Μέσης Ανατολής. Λίγο πολύ μοιάζουν μεταξύ τους αφού παντού συμβολίζουν τό ίδιο πράγμα καί τα μυστήρια έχουν τον ίδιο σκοπό. Τά δύο βασικά πρότυπα «θνήσκοντα θεού» είναι ο Αδωνης-Ταμμούζ-Θαμμούζ καί ό Όσιρης. Όλοι οι άλλοι «θνήσκοντες θεοί» έχουν δικά τους χαρακτηριστικά αλλά στό βάθος αναγνωρίζεις κοι­νά χαρακτηριστικά με τον έναν από τούς δύο: Άδωνη-Ταμμούζ ή Όσιρη. Έκτος από την Αίγυπτο, όπου γονιμοποιός θεός τής γης είναι ό Νείλος και  ο «θνήσκων θεός» παίρνει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όλοι οι άλλοι αναζητάνε τη βροχή τού ουρανού.

Ο Άδωνης πού είναι εραστής της Αφροδίτης ή της Αστάρτης γιά τήν περιοχή της Συρίας. Οί αρχαίοι Εβραίοι πού δέν μπορούσαν νά πιάνουν στό στόμα τους τό όνομα τού Γιαχβέ έδιναν τήν προσωνυμία Άδωνάι στό θεό τους πού σημαίνει Κύριος. Κύριος σημαίνει καί τό Φοινικικό Άδων.

Ό Άδωνης όπως καί ό Ταμμούζ με τον οποίο ταυτίζετε είναι θνη­τός και εραστής της μεγάλης θεάς. Ό μύθος θέλει τον Άδωνη γιό τού βασιλιά των Ασσυρίων Θείαντα ή τού βασιλιά της Φοινίκης, Φοίνικα καί της Μύρρας ή Σμύρνας. Ή λα­τρεία τού Άδωνη έχει αφετηρία τη Συρία -Φοινίκη, αλλά πέρασε στήν Κύπρο όπου αντί της Αστάρτης παρουσιάζεται εραστής της ελληνοποιημένης πιά μορφής της Αστάρτης, της Αφροδίτης πού είναι αντί­στοιχη της Ίστάρ.

 Στήν Κύπρο γίνεται γιός τού Κινύρα και της Σμύρνας πού ήταν κόρη τού Κινύρα.Επειδή ή μάνα της Σμύρνας καυχήθηκε ότι ή κόρη της ήταν πιό όμορφη από τήν Αφροδίτη, ή Αφροδίτη έκανε τή Σμύρνα νά ερωτευθεί τόν πατέρα της καί νά συνευρεθεί μαζί του, αφού τον μέθυσε. Όταν συνήρθε ό πατέρας της την καταδίωξε, αλλά ό Δίας ή ή Αφροδίτη τή λυπήθηκαν καί τή με­ταμόρφωσαν στό ομώνυμο αρωματικό φυ­τό.

Από τον κορμό τού φυτού βγήκε ό Άδω­νης, τόν όποιο μεγάλωσαν οί νύμφες καί τόν ερωτεύθηκε ή Αφροδίτη. Κατά μιά παράδο­ση ό έρωτας τής Αφροδίτης προκάλεσε τήν αντιζηλία τού άλλου της εραστή τού Άρη, ή τού συζύγου της "Ηφαίστου πού έστειλαν εναντίον του αγριόχοιρο, ό όποιος τόν σκό­τωσε. Ή Αφροδίτη τόν θρήνησε πολύ.

Τον Άδωνη τον ερωτεύθηκε και ή Περσε­φόνη και γι' αυτό τόν κρατούσε στόν Κάτω Κόσμο. Μέ παρέμβαση τελικά τού Δία ό Άδωνης έμενε μισό χρόνο μέ την Αφροδίτη καί τον άλλο μισό στόν Κάτω Κόσμο. Έδώ η ιστορία του Αδωνη-Θαμμούζ/Ταμμουζ θυμίζει τήν Περσεφόνη των Ελευσίνιων. Παρόλο πού ό μύθος του είναι απλός, ό Άδωνης έγινε τό κέντρο τής πιό εντυπω­σιακής τελετουργίας «θνήσκοντος θεού».

<Ἄδωνις, Ἀδώνιδος:> ὄνομα κύριον. καὶ πένθος ἦν ἱερόν,

οἷον ἐν Λιβάνῳ τὸ ἐπ' Ἀδώνιδι καὶ Βύβλῳ.( Hesychius Lexicogr., Lexicon (Α – Ο)

Στις γιορτές του Άδωνη ή Θαμμούζ  που γίνονταν στη δυτική Ασία και όπως ελληνικές χώρες, θρηνούσαν κάθε χρόνο το θάνατο του θεού μ΄ ένα γοερό θρήνο, κυρίως οι γυναίκες, περιφέροντας είδωλα του χυμένα σαν πτώματα, όπως συμβαίνει στην κηδεία, τα οποία μετά έριχναν στη θάλασσα ή σε πηγές

Ὁ γὰρ Θαμμοὺζ ὁ Ἄδωνίς ἐστι κατὰ τὴν Ἑλλάδα
φωνήν. (Theodoretus Scr. Eccl., Theol., Interpretatio in Ezechielem
Volume 81, page 885, line 23)

Θρηνοῦσαι τὸ Θαμμούζ. Τὸν λεγόμενον παρ' Ἕλλησιν Ἄδωνιν, Θαμμούζ φασι καλεῖσθαι παρ' Ἑβραίοις καὶ Σύροις. (Origenes Theol., Selecta in Ezechielem (fragmenta e catenis)

Σε μερικά μάλιστα μέρη την επόμενη μέρα γιόρταζαν την ανάσταση του. Αλλά σε κάθε τόπο οι τελετές διέφεραν κάπως στον τρόπο και προφανώς και στην εποχή της τέλεσης τους. Στην Αλεξάνδρεια, εξέθεταν τα είδωλα της Αφροδίτης  του Άδωνη πάνω σε δύο ανάκλιντρα και δίπλα τους τοποθετούσαν ώριμους καρπούς όλων των ειδών, πίτες, δοχεία με καλλιεργημένα φυτά και πράσινες κληματαριές τυλιγμένες με γλυκάνισο. Τη μια μέρα γιόρταζαν το γάμο των εραστών και την επαύριο, γυναίκες ντυμένες πένθιμα, με λυμένα μαλλιά και γυμνά στήθη, μετέφεραν το είδωλο του νεκρού Άδωνη στην ακτή και το έριχναν πια κύματα. Μέσα όμως στη λύπη τους έτρεφαν κάποια ελπίδα, ,γιατί τραγουδούσαν ότι ο πεθαμένος θα γύριζε πίσω στη ζωή.

Cyrillus Theol., Commentarius in Isaiam prophetam
Volume 70, page 441, line 27

                Διαμέμνηται τούτου καὶ ὁ μακάριος
προφήτης Ἰεζεχιήλ· ἔφη γὰρ οὕτως· «Καὶ ἴδον,
καὶ ἰδοὺ ἐκεῖ γυναῖκες καθήμεναι, θρηνοῦσαι τὸν
Θαμμούζ. (Cyrillus Theol., Commentarius in Isaiam prophetam)

                                    Ἡγοῦμαι τοίνυν
σύμβολον εἶναι τὰς θρηνούσας τὸν Θαμμοὺζ τῶν τὰ
τοῦ κόσμου νομιζόμενα ἀγαθὰ καὶ τοὺς σωματικοὺς
καρποὺς ποθούντων, καὶ πέρα τῶν ὑλικῶν καὶ αἰ-
σθητῶν μηδὲν ἐπισταμένων, λυπουμένων μὲν ἐπὶ τῇ
τούτων στερήσει, ἡδομένων δὲ ἐπὶ τῇ παρουσίᾳ αὐ-
τῶν καὶ τῇ τῶν τοιούτων κτήσει. (Origenes Theol., Selecta in Ezechielem (fragmenta e catenis)

Η ημερομηνία κατά την οποία γινόταν αυτή η αλεξανδρινή τελετή δεν ήταν καθορίζετε  ακριβώς, αλλά από την αναφορά των ώριμων καρπών συμπεραίνουμε, ότι τελούνταν προς το τέλος του καλοκαιριού. Στο μεγάλο φοινικικό ναό της Αστάρτης στη Βύβλο, θρηνούσαν το θάνατο του Άδωνη κάθε χρόνο υπό τους οξείς θρηνητικούς ήχους του αυλού μι κλάματα, θρήνους και κοπετούς1 αλλά την επόμενη μέρα πίστευαν ότι αυτός γύριζε πάλι στη ζωή και  ανέβαινε στον ουρανό μπροστά στα μάτια των πιστών του. Οι απαρηγόρητοι λατρευτές του που έμεναν πίσω στη γη ξύριζαν τα κεφάλια τους, όπως έκαναν οι Αιγύπτιοι στον θάνατο του θεϊκού ταύρου Απη.  Οι γυναίκες που δε  θυσίαζαν τους όμορφους βοστρύχου τους έπρεπε να κάνουν έρωτα με ξένους μια ορισμένη μέρα της γιορτής και να προσφέρουν στην Αστάρτη τα έσοδα της ντροπής τους.

               Ὡς οὖν ἐπὶ τῇ λέξει, ἑωρῶντο αἱ γυ-
ναῖκες ἐπὶ τὰ πρόθυρα τῆς πύλης οἴκου Κυρίου
βλεπούσης πρὸς βοῤῥᾶν καθήμεναι καὶ κατά τι ἐθνι-
κὸν ἔθος τῶν ἔξω τῆς θεοσεβείας θυρῶν θρηνοῦσαι
τὸν Θαμμούζ· δοκοῦσι γὰρ κατ' ἐνιαυτὸν τελετάς
τινας ποιεῖν, πρῶτον μὲν ὅτι θρηνοῦσιν αὐτὸν ὡς
τεθνηκότα· δεύτερον δὲ ὅτι χαίρουσιν ἐπ' αὐτῷ ὡς
ἀπὸ νεκρῶν ἀναστάντι. (Origenes Theol., Selecta in Ezechielem (fragmenta e catenis)

Αυτή η φοινικική γιορτή φαίνεται ότι ήταν μια εαρινή τελετή,  γιατι η ημερομηνία της καθοριζόταν από τον αποχρωματισμό του ποταμού Άδωνη και αυτό το φαινόμενο, όπως έχουν παρατηρήσει σύγχρονοι περιηγητές, παρουσιάζεται την άνοιξη. Αυτή την εποχή το κόκκινο χώμα, κατεβασμένο από τα βουνά εξαιτίας της βροχής, χρωματίζει το νερό του ποταμού και ακόμη τη θάλασσα σε μεγάλη απόσταση, με μια χροιά κόκκινη σαν το αίμα- γι' αυτό και πίστευαν ότι η κατακόκκινη κηλίδα ήταν το αίμα του Άδωνη που κάθε χρόνο στο όρος Λίβανος πληγωνόταν θανάσιμα από τον κάπρο.

Λέγεται επίσης ότι η άλικη παπαρούνα φύτρωσε από το αίμα του Άδωνη ή κηλιδώθηκε απ΄αυτό· και καθώς η ανεμώνα ανθεί στη Συρία περί­που το Πάσχα, αυτό δείχνει ότι η γιορτή του Άδωνη, ή τουλάχι­στον μία_από τις γιορτές του, γινόταν την άνοιξη. Το όνομα του λουλουδιού βγαίνει μάλλον από τη λέξη Νααμάν («πολυαγαπη­μένος») που φαίνεται ότι ήταν το επίθετο του Άδωνη. Οι Άραβες i εξακολουθούν να ονομάζουν την ανεμώνα «πληγή του Νααμάν».

 Το κόκκινο επίσης τριαντάφυλλο έλεγαν ότι οφείλει το χρώμα του στην ίδια θλιβερή περίπτωση· γιατί η Αφροδίτη σπεύδοντας προς τον πληγωμένο εραστή της πάτησε πάνω σ’ ένα θάμνο από λευκά τριαντάφυλλα- τα σκληρά αγκάθια έσχισαν την τρυφερή της σάρκα και το ιερό τns αίμα έβαψε τα λευκά τριαντάφυλλα για πάντα κόκκινα. Δεν θα ήταν ίσως άσκοπο να δώσουμε μεγάλη βαρύτητα στην απόδειξη που βγαίνει από το ημερολόγιο των λουλουδιών και μάλιστα να επιμείνουμε σ' ένα τόσο αδύνατο επιχείρημα, όπως είναι η άνθιση της τριανταφυλλιάς. Από τις γνώσεις όμως που έχουμε, φαίνεται ότι ο μύθος που συνδέει το δαμασκί τριαντάφυλλο με το θάνατο του Άδωνη οδηγεί μάλλον σε μια καλοκαιρινή παρά σε μια ανοιξιάτικη τελετή των παθών του.

Ο χαρακτήρας του Tammuz (Ταμμούζ) ή Άδωνη όμως και ως πνεύματος του σίτου φαίνεται καθαρά από μια περιγραφή της εορτής του που έκανε ένας Άραβας συγγραφέας του δέκατου αιώνα. Περιγράφοντας τις ιεροτελεστίες και τις θυσίες που τηρούνταν, σε διαφορετικές εποχές του χρόνου από τους ειδωλολάτρες Σύριους της Χαρράν, λέει Ταμμουζ (Ιούλιος) ενώ και ο μήνας  των Εβραίων ονομάζετε  

מוז	Ταμμούζ	(	Ιούνιος-Ιούλιος	) από το θεό Ταμμούζ, κύριος βαβυλωνιακός θεός	.

  

Στη μέση αυτού του μήνα γίνεται η γιορτή του El-Bugat,  δηλαδή των γυναικών που θρηνούν και αυτή είναι η  γιορτή Ta-uz η οποία τελείται προς τιμήν του θεού Ta-uz. Οι γυναίκες τον κλαίνε, γιατί ο κύριος του τον σκότωσε με τόση αγριότητα, ώστε του άλεσε τα κόκαλα του σ’ ένα μύλο και μετά τα σκόρπισε στον αέρα. Κατά τη διάρκεια αυτής της γιορτής, οι γυναίκες δεν τρώνε τίποτα από όσα αλέθονται στο μύλο, αλλά περιορίζουν την τροφή τους σε μουσκεμένο σιτάρι, γλυκά μπιζέλια, χουρμάδες, σταφίδες και τα παρόμοια». Ο Ta-uz που δεν είναι άλλος από τον Ταμμούζ, είναι εδώ σαν τον John Barleycorn του Μπερν:

Κι έλιωσαν πάνω σε δυνατή φλόγα

Το μυελό των οστών του

Αλλά ένας μυλωνάς τον μεταχειρίστηκε χειρότερα απ' όλους

 Γιατί τον σύντριψε ανάμεσα σε δυο πέτρες».

Αυτή η συγκέντρωση, για να πούμε έτσι, της φύσης του Άδωνη πάνω στη συγκομιδή σιτηρών είναι χαρακτηριστική του επιπέδου πολιτισμού στο οποίο είχαν φτάσει οι πιστοί του κατά τους ιστορικούς χρόνους. Αυτοί δηλαδή είχαν αφήσει πολύ πίσω τη νομαδι­κή ζωή ή του κυνηγού και του βοσκού που περιπλανιόταν για χρόνια, ήταν εγκαταστημένοι στη χώρα και η συντήρηση τους εξαρτιόταν κυρίως από τα γεωργικά προϊόντα. Τα μούρα, οι ρίζες των ερημότοπων και η χλόη των βοσκότοπων,  που για τους άξεστους προγόνους τους είχαν ζωτική σημασία, γι' αυτούς τώρα ήταν χωρίς αξία· Το κύριο προϊόν της ζωής τους, ο σίτος, απορροφούσε όλο και περισσότερο τις σκέψεις και τις ενέργειες τους- επομένως ο εξιλασμός των θεοτήτων της  γονιμότητας και κυρίως του πνεύματος του σίτου όταν όλο και πιο πολύ το κύριο χαρακτηριστικό της θρησκείας τους. Έτσι ο  σκοπός της τέλεσης των ιεροτελεστιών ήταν καθαρά πρακτικός.  Δεν ήταν ένα ασαφές ποιητικό συναίσθημα εκείνο που τους, παρακινούσε να χαιρετίσουν με χαρά την αναγέννηση της βλάστησης, και να πενθήσουν την παρακμή της. Η πείνα που ένιωθαν ή που φοβούνταν ήταν το κύριο ελατήριο της λατρείας του Άδωνη.